پایگاه تخصصی نقد وهابیت

جماعة أهل السنة للدعوة و الجهاد یکی از گروههای وهابی جهادی است که از سال ۲۰۰۲ میلادی در شمال نیجریه فعالیت دارد.[1] (گرچه برخی شروع آن را به سالهای قبل نسبت می‌دهند[2]). رهبر فکری آنها فردی به نام محمد یوسف بود که از سال ۲۰۰۲ تا ۲۰۰۹ میلادی این گروه را هدایت می‌کرده است. پس از مرگ محمد یوسف در جولای سال ۲۰۰۹ میلادی، این دسته از شبه نظامی‌ها با نام جماعة أهل السنة للدعوة والجهاد و توسط جانشین یوسف به نام ابوبکر شیکائو، اداره می‌شود که بعدها به بوکوحرام معروف شد.[3]

جماعة أهل السنة للدعوة و الجهاد (بوکوحرام) در زمان محمد یوسف قصد داشت تا یک دولت اسلامی‌را در شمال کشور نیجریه برپایه تفکر طالبان به وجود بیاورد. او باور داشت که دولت اسلامی‌می‌بایست در نیجریه یا در صورت امکان در سراسر جهان با سخنرانی و دعوت تأسیس شود.[4] با این حال او افرادی را از این گروه به سودان، پاکستان، افغانستان فرستاد تا علاوه بر جذب کمک‌های مالی، آموزش و آمادگی نظامی‌ببینند و در صورت نیاز بتوانند در مقابل ارتش نیجریه مقاومت کنند.[5] جذابیت دعوت محمد یوسف حتی باعث جذب گروهی از دانشجویان دانشگاه‌های بورنو و پوب به این گروه شد.[6]

اما با روی کار آمدن شیکائو و کشته شدن بیش از هزار نفر از اعضای بوکوحرام در یورش ارتش نیجریه به آنها[7] این گروه تصمیم گرفت تا این بار توسط جهاد و نه از راه دعوت، یک دولت اسلامی‌را در نیجریه تشکیل دهد. این گروه در حال حاضر در مرز کامرون و نیجریه به تربیت نیروهای شبه نظامی‌خود می‌پردازد.[8] رهبر جدید این گروه باور دارد که تا زمانی که دولت اسلامی‌در نیجریه تشکیل نشود، یا این کشور نوع اسلامی‌را که بوکوحرام در نظر دارد را اجرا نکند، بوکوحرام نمی‌تواند با دولت نیجریه بر سر راه حل صلح به گفتگو بنشیند.[9]

بوکوحرام بیش از هزار حمله تروریستی را انجام داده است و تاکنون بیش از ده هزار نفر را در نیجریه به دلیل اقدامات خود به کام مرگ کشانده است. اهداف اصلی این گروه بیشتر رهبران دینی، کلیساها، مدارس، ساختمان‌های دولتی و پست‌های مرزی بوده است. این گروه همچنین شبکه‌‌‌ای از منابع مالی، لجستیکی، آموزشی و نظامی‌را در آفریقا، به ویژه در شمال مالی و سومالی، برپا کرده است. آنها همچنین در مواردی دول غربی را تهدید و با رهبران القاعده نیز روابط آشکار و نهانی داشته اند.[10]

از سال ۲۰۰۲ تا سال ۲۰۰۹ میلادی رهبری جماعة أهل السنة للدعوة و الجهاد (بوکوحرام) بر عهده فردی به نام محمد یوسف بود.[11] او فعالیت‌های دینی خود را از حدود سال ۲۰۰۰ میلادی آغاز کرد.[12] گزارش‌های موجود نشان می‌دهد محمد یوسف تحت تأثیر شخصی سلفی مذهب به نام جعفر محمود آدم[13] بود[14] که در آن زمان در جنبش‌های اسلامی‌نیجریه فعالیت داشت.[15] محمد یوسف به مرور زمان و با افزایش نفوذ عربستان سعودی و کمک‌های مالی این کشور به گروه‌های سلفی که از سال ۱۹۸۰ آغاز شده بود، از این جنبش فاصله گرفت و به خط فکری اهل سنتی که با این جنبش در تقابل بود، پیوست؛[16] زیرا محمد یوسف عقیده داشت که مسلمانان فقط باید از سلف واقعی پیروی کنند.[17] دو گروه سلفی مهمی‌که در همین جریان‌ها در شمال نیجریه و در دهه ۱۹۸۰ به وجود آمدند عبارت بودند از:

- جماعة تجدید الاسلام به معنای گروه احیای اسلام

- جماعة ازالة البدعة و احیاء السنة به معنای گروهی برای از بین بردن بدعت و پایه ریزی دوباره سنت.[18]

محمد یوسف به بورنو (ایالتی در شمال نیجریه به مرکزیت مایدوگوری) رفت تا از این دو جریان برای جذب نیرو استفاده کند.[19] در سال ۱۹۹۴ او دیگر به عنوان امیر جماعة تجدید الاسلام رسیده بود. اعضای جماعة تجدید الاسلام بیشتر از تندروهای جنبش اسلامی‌نیجریه، مخالفان دولت و کسانی که علیه رهبران دینی طرد شده نیجریه بودند، تشکیل می‌شد. در این زمان این جنبش برخلاف قبل و با تأسی از تعالیم وهابی عربستان سعودی فعالیت می‌کرد.[20]

محمد یوسف در سالهای آخر قرن بیستم و اوایل سال ۲۰۰۰ میلادی با جنبش آزاله که هدف از تأسیس آن ایجاد رویکرد وهابی از اسلام در منطقه و جلوگیری از نفوذ صوفی‌ها بود، نیز پیوند خورد و آنها را وارد جنبش خود کرد.[21] یوسف در سال ۲۰۰۲ میلادی دیگر رهبری شناخته شده بود و با عقاید سلفی جعفر محمود آدم به مخالفت علنی برخاست. این جریان باعث شد تا محمد یوسف به جایگاه نماینده بورنو در شورای عالی شریعت در نیجریه برسد. جایگاهی که بعدها توانست به واسطه آن پیروان زیادی را به دنبال خود بکشد. با گذشت زمان و نارضایتی این شورا از عملکرد دولت نیجریه در گسترش قوانین شریعت اسلامی، یوسف تصمیم گرفت تا جنبشی با عنوان اهل السنة و الجماعة الهجرة[22] یا پیروان سنت و جماعت هجرت را تشکیل دهد.[23] یوسف قبل از سفرش به عربستان سعودی افرادی را مأمور کرد تا مسئولیت این جنبش نوپا را به عهده بگیرند. این جبنش بعدها گرایش‌های ضد دولت‌های غربی نیز به خود گرفت. آنها تحصیلات و فرهنگ غربی را محکوم کرده و آن را مضر دانستند. این جنبش بعدها نام خود را به جماعة أهل السنة للدعوة و الجهاد تغییر داد و به بوکوحرام مشهور شد.[24] رشد بوکوحرام همزمان با رشد نارضایتی‌ها از دولت به دلیل گسترش فقر حاصل شد.[25] در این حالت یوسف قادر بود تا جوانانی که تازه مسلمان شده بودند و اندک عقیده‌‌‌ای داشتند را برای جذب و بعدها آموزش به گروه خود دعوت کند تا شاید از این رو بتوانند جامعه اسلامی‌کاملی را به وجود آوردند که در آن همه از موقعیت‌های مساوی برخوردار باشند.

مبانی اعتقادی

مبانی اعتقادی جماعة أهل السنة للدعوة و الجهاد (بوکوحرام) بر پایه وهابیت جهادی البته از نوع بسیار افراطی آن است. البته با دیگر گروه‌های سلفی حتی گروه‌های افراطی نیز تفاوت عمده‌‌‌ای دارند. تفاوت اصلی آنها با دیگر گروه‌های جهادی این است که این گروه پایه و اساس زوال و ضعف دین را سیستم آموزشی غربی می‌داند[26] و به همین جهت است که به بوکوحرام (تحصیلات غربی، حرام است) معروف شده اند. ایدئولوژی این گروه برگرفته از وهابی جهادی است که اساس آن تکفیر دیگران است.[27] ایدئولوژی سلفی این گروه بر این مطلب استوار است که اسلام را از تغییرات بیرونی که به آن داخل شده است، پاک کند و برای بازگشت به سلف، بسیار تلاش می‌کند.[28] لذا سلفیه جهادی استفاده کردن از هر نوع ابزار را در این راه، برای بازگرداندن دین به همان شکل اولیه، (از دیدگاه خود) مجاز می‌داند. فکر تکفیر در بوکوحرام بسیار رایج است؛ تا جایی که این گروه دولت نیجریه را کافر و در چاله‌‌‌ای پر از گناه می‌پندارد و به آنها لقب «فاسقون» می‌دهند. این گروه معتقد است که بهترین راه برای مسلمانان در این کشور این است که آنها از این جامعه دور شوند و به جایی نقل مکان کنند که در آنجا حکومت اسلامی‌برپاشده باشد و از این رو تمام غیر مسلمانان را کافر قلمداد می‌کند. همچنین علاوه بر مقابله بوکوحرام با مسلمانان، أبوبکر شیکائو رهبر این گروه، غربی‌ها را به ایجاد فساد و فقر در مردم نیجریه متهم کرده و صراحتا بیان داشته است:

همان طور که من علاقه به کشتن چار پایان و ماکیان دارم، علاقه به کشتن کسانی دارم که خداوند مرا امر به قتل آنها کرده است.[29]

اندیشه‌های سیاسی

اندیشه‌های سیاسی بوکوحرام از تعدادی تحریم‌ها تشکیل شده است؛ از جمله:

1. یادگیری دروس در مدارس حرام است؛ زیرا این تعلمیات از سوی استعمار مسیحی وارد شده است و باید به دوران قبل از استعمار بازگردیم؛ یعنی قبل از این یادگیریها.

۲. هرکسی که در جماعة أهل السنة للدعوة و الجهاد (بوکوحرام) نیست، چه مسیحی و چه مسلمان، دشمن خداوند هستند و باید با آنها جنگید. آنها استفاده از اموال و زنانی را که در حملات خویش به دست می‌آورند با تعبیر «غنیمت» و «اسیر» برای خویش حلال می‌دانند.

٣. هرچه که غربی است، حرام است. بر این اساس بانکها، مؤسسات، شرکتها، قانون‌ها، پارلمان و قانون اساسی اموری کفرآمیز است. همچنین ارتش و پلیس نیز کافراند و عمل بر طبق دستورات ایشان شرعا حرام است و هیچ زمان جایز نمی‌شوند.

4. تمام مدارس و مساجد حرام هستند و نماز در هیچ مسجدی جایز نیست. تنها در مساجد جداگانه و مخصوص اعضای جماعت نماز خواندن جایز است؛ بنابراین آتش زدن مساجد جایز است؛ چون محل مؤمنین نیست.

5. تمام جامعه کافراند و مسلمان حق طلب باید به مکانی جدا از جهان برود و جامعه‌‌‌ای تشکیل بدهد. هرکس نیز به این اجتماع نپیوندد، کافر است.[30]

عوامل رشد بوکوحرام در نیجریه

رشد بوکوحرام در نیجریه به عوامل مختلفی بستگی دارد، عامل اول: فقر در کشورهای آفریقایی از جمله نیجریه است. بیش از ۷۰ تا ۷۵ درصد مردم نیجریه زیر خط فقر[31] زندگی می‌کنند و مناطق شمالی که عمدتا مسلمان هستند، فقیرتر هستند. این مسئله در شرایطی است که نیجریه یک کشور ثروتمند بوده و در سال ۲۰۱۳ اولین اقتصاد آفریقا شد و بعد از چند سال حتی از آفریقای جنوبی پیشی گرفت. قدرتمندی اقتصادی نیجریه به خاطر نفت است؛ و نفت عموما در جنوب نیجریه است، بنابراین شمال نیجریه فقر وجهل مضاعفی دارد. در چنین شرایطی طبیعی است که گروه‌هایی با شعارهای جذاب، جوانها را فریب داده و آنها را جذب کنند. جوانان نیجریه با توجه به محرومیت‌ها از این جهت که می‌توانند در قالب گروهی ظاهر شوند و به نوعی در تقابل با حاکمیت قرار بگیرند و به آنها ضربه بزنند، جذب این گروه یا گروه‌های تندرو دیگر می‌شوند تا آن حس و عقیده‌ی مبارزه جویی را نسبت به حاکمیت نشان دهند.[32]

عامل دوم: جهل جوامع است. اگر جوامع آفریقایی را بررسی کنیم جریان‌های افراطی در حقیقت در میان توده‌های عوام مردم رشد کرده است؛ لذا جهل موجب نگاه تند و افراطی نسبت به موضوع اسلام شده است. مثلا در مورد گروه بوکوحرام وقتی که محمد یوسف این جریان را آغاز می‌کند در کنار وی عوام افراطی قرار دارند. آنها کسانی هستند که هیچ علمی‌نسبت به مبانی دینی ندارند و به شدت از مدرنیزم سرخورده هستند. به این معنا که احساس می‌کنند در مقابل کشورهایی پیشرفته تحقیر شده و به شدت به آنان مقابله کرده اند. لذا رو به تندروی می‌نهند.[33]

عامل سوم: سوء استفاده جریانهای وهابی از این فضا است. سازمانهای چون رابطة الإسلامیه بسیار فعال بوده و در آغاز با فعالیت‌های عمرانی و ساخت بیمارستان و مدارس آموزه‌های سلفی را در کنار آن در جامعه آفریقا گسترش دهند. چنانچه در غنا، ساحل عاج وهابیت توانست با نفوذ و خرج ریال‌های عربی به وهابی گرایی دست زند.[34]

عامل چهارم: نبود فرهنگ گفتگو در بین کشورهای آفریقایی است. با توجه به فقر فرهنگی و اقتصادی فضا به سمت خشونت و ارعاب و افراط گرایی متمایل شده و فرهنگ گفتگو دیده نمی‌شود.[35]

عامل پنجم: بحث فراگیری گروه‌های جهادی در اقصی نقاط آفریقا است. بعضی از اتفاقاتی که در افغانستان و عراق در سال‌های اخیر افتاد، موجب شد تا اندازه‌ی زیادی بخشی از گروه‌های جهادی به سوریه بروند و برخی دیگر هم به قسمت‌های شمال آفریقا و آفریقای سیاه و بخش‌هایی مثل صحراهای آفریقا که امکان فعالیت برایشان بیشتر است، رفته اند. در سالهای اخیر با تجمع این گروه‌ها و مخصوصا به واسطه تحولاتی مانند جنگ لیبی و مداخله نظامی‌فرانسه در شمال مالی، این گروههای تندرو هم پراکندگی بیشتری پیدا کردند و هم این که به لطف سلاح‌ها و مهمات خارج شده از لیبی مجهزتر نیز شدند.[36]

عامل آخر: درآمدزایی این گروه است. درآمدزایی‌های ناشی از گروگان گیری که هر بار به چند میلیون دلار یا یورو بالغ می‌شود نیز باعث شد هم این گروه‌ها قوی تر بشوند و هم انگیزه برخی برای پیوستن به این گروهها شود.[37]

شروع درگیری مسلحانه

اگرچه بوکوحرام در اواخر قرن بیستم، مسلحانه عمل نمی‌کرد و جریانی نسبتا صلح جو بود و دولت نیز تقریبا کاری به این گروه نداشت؛ اما برای اولین بار این بوکوحرام بود که در تاریخ ۲۴ دسامبر ۲۰۰۳ میلادی به نیروهای امنیتی دولت در ایستگاه‌های پلیس و ساختمان‌های عمومی‌شهرهای گیام و کاناما در ایالت یوب، حمله کرد.[38] این گروه سه روز در این ساختمانها حضور نظامی‌داشت و پرچم طالبان افغانستان را بر فراز آن ساختمانها برافراشت.[39] پس از یورش پلیس و پراکنده کردن اعضای این گروه از آن منطقه، سرانجام ۱۸ نفر از اعضای بوکوحرام کشته و دهها نفر زخمی‌و دستگیر شدند.[40] در همین سال، سه حمله دیگر نیز به بوکوحرام نسبت داده شد. در ژوئن ۲۰۰۴ میلادی، چهار عضو این گروه پس از درگیری‌ها در دسامبر دستگیر شدند که این دستگیری منجر به عملیاتی انتقام جویانه توسط گروه برای به دست آوردن ادوات نظامی‌بیشتر شد.[41] در ۲۱ دسامبر سال ۲۰۰۴ میلادی، اعضای این گروه به ایستگاه‌های پلیس در باما و گوزا در ایالت بورنو حمله کردند که تعدادی از نیروهای پلیس در آن کشته شدند. در ۸ اکتبر سال ۲۰۰۴ میلادی، این گروه در حمله‌‌‌ای به گشت پلیس در نزدیکی دریاچه چاد باعث کشته شدن ۳ افسر پلیس و دستگیری ۱۲ نفر دیگر شد. بوکوحرام تمامی‌گروگانهای پلیس را بعدا اعدام کرد.[42]

در اواسط سال ۲۰۰۷ میلادی و دوباره در سال ۲۰۰۸ میلادی بود که فعالیت‌های بوکوحرام توجه مقامات دولتی را به خود معطوف کرد. در سال ۲۰۰۷ میلادی یکی از شاگردان محمد یوسف به نام الامین که رهبر گروه در ایالت کانو بود، پس از حمله به یک ایستگاه پلیس در این ایالت به همراه چند تن از اعضای این گروه دستگیر شد.[43] او سپس برای اجرای حکم به مقامات این کشور واگذار شد. محمد یوسف اولین بار در ماه نوامبر سال ۲۰۰۸ میلادی دستگیر شد؛ اما به سرعت در ژانویه سال ۲۰۰۹ میلادی توسط دادگاه عالی أبوجا آزاد شد.[44] بین ماه‌های فوریه و آوریل سال ۲۰۰۹ میلادی، شخصی به نام کیلکام که گفته می‌شد نفر دوم بعد از یوسف است دستگیر و به کشورش نیجر بازگردانده شد.[45]

کشته شدن محمد یوسف و تغییر در روش بوکوحرام

تا اوایل سال ۲۰۰۹ میلادی محمد یوسف هیچ محدودیتی را در حمله به مقامات و رویارویی با آنها نمی‌دید. این گروه در تابستان سال ۲۰۰۹ میلادی حداقل ۱۰ حمله مسلحانه را علیه کلیساها، مقر نیروهای امنیتی، مدارس، زندانها و اهداف بزرگ دیگر به انجام رساند. در این حملات بی سابقه که با واکنش پلیس نیز همراه بود، حدود ۳۰۰ کشته و صدها زخمی‌برجای ماند که با اعزام نیروهای ارتش تعداد کشته‌ها به بیش از هزار تن رسید. در این سرکوب‌ها بود که محمد یوسف دستگیر و توسط پلیس اعدام شد.[46] این اقدام پلیس باعث گسترش اقدامات نظامی‌و قتل و کشتار مردم توسط بوکوحرام شد که یکی از علل اصلی آن، رسیدن رهبری بوکوحرام به شخصی به نام ابوبکر شیکائو است.[47] پس از آن بود که برخی خبرگزاری‌ها بیان داشتند که بوکوحرام با گروه‌های دیگر در آفریقا از جمله «القاعده در مغرب اسلامی» و «الشباب سومالی» ارتباط برقرار کرد[48] و حتی بیان داشتند که وی گرایش‌های آخرالزمانی دارد.[49]

به گزارش سایت‌های ثبت تروریسم در جهان، بوکوحرام در سال ۲۰۱۴ حدودا ۶۶۴۴ نفر را در نیجریه کشته است که حدودا ۲۰ درصد از آنها شیعیان بودند. از این رو این کشور بعد از عراق، بیشترین حملات تروریستی را در مقایسه با کل حملات تروریستی در دنیا در سال 2014 به دلیل وجود گروه‌های تروریستی متعدد و متنوع تجربه کرده است.[50]

تغییر رهبر بوکوحرام از سوی داعش

در سال ۲۰۱۶ میلادی از سوی داعش أبو مصعب برناوی، به عنوان رهبر بوکوحرام و والی داعش در غرب آفریقا منصوب شد. وی فرزند محمد بن یوسف پایه گذار بوکوحرام است. وی ابتدا مدتی به عنوان سخنگوی رسمی‌بوکوحرام شد و در ابتدای آگوست ۲۰۱۶ میلادی از سوی داعش به عنوان رهبر بوکوحرام و والی غرب آفریقا منصوب شد.[51] اما چند روز بعد و در ۸ آگوست ۲۰۱۶ میلادی، فایل صوتی ده دقیقه‌‌‌ای از ابوبکر شیکانو پخش شد که در آن اعلام شده بود وی زنده است و هنوز رهبر بوکوحرام می‌باشد.[52] در این فایل صوتی أبوبکر شیکائو بیان کرد:

مردم باید بدانند ما هنوز زنده ایم. ما هیچ وقت فتنه‌‌‌ای بین مردم ایجاد نمی‌کنیم. ما هنوز بر طبق احکام سنت پیامبر صلی الله علیه و اله و سلم انجام می‌دهیم ... این دیدگاه ماست و ما هنوز «جماعة اهل السنة للدعوة و الجهاد» هستیتم.[53]

ربودن دختران و بازتاب بین المللی

یکی از اقداماتی که بوکوحرام انجام داد و باعث بازتاب بین المللی وسیعی در مقابل آن شد، ماجرای ربودن 200 دانش آموز دختر 16 تا 18 ساله توسط این گروه در آوریل 2014 میلادی بود. بر اساس گزارش روزنامه‌های فرانسه، دولت‌های آمریکا، فرانسته، چین و انگلستان با فرستادن نیروهای خاص کمکی به نیجریه آمادگی خود را برای یاری رساندن به دولت این کشور در نبرد با تروریسم اعلام کرده اند.[54] دیوید کامرون نخست وزیر انگلیس اظهار داشت:

این مشکل فقط مربوط به نیجریه نیست، بلکه مشکلی جهانی است. اسلام گرایان تندرویی در جهان هستند که با آموزش، پیشرفت و برابری مخالفند و ما باید در هرجایی با آنان بجنگیم.[55]

فیگارو روزنامه فرانسوی به نقل از رییس جمهوری فرانسه، بوکوحرام را وحشتناک ترین شکل تروریسم توصیف کرده است. همچنین این روزنامه در مطلبی دیگر گفته است که گروه بوکوحرام در حال تبدیل شدن به یک دشمن بین المللی است؛ چرا که هیچ کس مایل نیست که پرجمعیت ترین و مهم ترین کشور آفریقا از لحاظ اقتصادی دچار بی ثباتی شود.[56]

[1]. عماد، عبدالغنی، الحرکات الإسلامیة فی الوطن العربی، بیروت، مرکز دراسات الوحدة العربیة، ۲۰۱۳م، ج ۲، ص ۱۵۸۹.

[2]. ن. ک به امید، محمدجواد، «بوکوحرام»، مجموعه مقالات کنگره جهانی جریان‌های افراطی و تکفیری از دیدگاه علمای اسلام، قم، ۱۳۹۳ش، ج ۷، ص ۵۸.

[3]. «بوکو حرام ... خلافة إسلامیة بإطلالة أفریقیة»، شبکة رصد الإخباریة، تاریخ بارگزاری ۲۵ آگوست ۲۰۱۴م، تاریخ مشاهده ۲۱ سپتامبر ۲۰۱۶ م:

rassd . com / 7 - 109412 . htm

[4]. Goujon, Emmanuel & Aminu Abubakar, (January 11, 2006) "Nigerias Taliban Plot Comeback from Hide

outs," Agence France-Presse.

[5] . Nnochiri, Ikechukwu, (July 23, 2011) "Danger Alert: Al-Qaeda Boss in West Africa, Boko Haram Scare for

Nigerias Police Boss, " PM News Nigeria.

[6]. Lawal, Abdulrafiu, (10 August 2009) Rage of the Puritans,Tell; cited in Onuoha, The Islamist Challenge,

۱. 54-67.
[7].Hill, 2010, p.27.

Onuoha, Freedom C., (July 2010) The Islamist Challenge: Nigerias Boko Haram Crisis Explained, African

Security Review, Vol. 19, No. 2, p.58-60.

[8]. Peer Raises Fears Over UK Charitys Alleged Links to Boko Haram Guardian (London), September 9, 2012.

[9]. American Foreign Policy Council, (August 2014) Boko Haram.

[10]. Abubakar, Abeeb Olufemi, (2012) "Nigerian Islamist Sect Threaten to Widen Attacks,".

[11].Umar, Sani, (2012) The Popular Discourses of Salafi Radicalism and Salafi Counter-radicalism in Nigeria: A

Case Study of Boko Haram, Journal of Religion in Africa (Vol. 42.).

[12]. Østebø, Terje, (November 2012) Islamic Militancy in Africa, Africa Security Brief (No. 23).

[13]. یکی از مبلغان معروف سلفیه در نیجریه که در ۲۵ آوریل سال ۲۰۰۷ م ترور شد. ر.ک به: "حقیقة جماعة باکو حرام بنیجیریا"، پایگاه اطلاعاتی الراصد، تاریخ بارگزاری ۲۵ آگوست ۲۰۰۵م، تاریخ مشاهده ۲۷ نوامبر ۲۰۱۶ م:

alrased.net/main/articles.aspx?selected_article_no=4274.

[14]. The Popular Discourse of Salafi Radicalism and Salafi Counter-radicalism in Nigeria: A Case Study of Boko

Haram. (2012) Journal of Religion in Africa42, no. 2

[15]. Ezedani, Emenike, (2015) "BOKO HARAM CHIBOK GIRLS AND ALL MATTERS NIGERIA SECURITY",

p.68-70.

[16] .Ibraheem, Zeenah, (n.d) The Islamic Awakening: Islamic Struggle, Correct Path to Lasting Success, Islamic

Movement of Nigeria.

[17]. Zenn, Jacob, Nigerian al Qaedaism, Hudson Institute, 27 January 2014.

[18]. Ambibola, 2010, pp. 9598.

[19] .US diplomatic cable, 2009.

[20] .Zenn, Jacob, Nigerian alQaedaism, Hudson Institute, 27 January 2014.

[21] .Ben Amara, Ramzi, (June 2011) The Izala Movement in Nigeria: Its split, Relationship to Sufis and

Perception of Sharia Re implementation, unpublished PhD dissertation, submitted to the University of Bayreuth.

[22]. Ahlul sunna wal jamaah hijra.

[23] .Zenn, (4 November 2013) Nigerian al-Qaedaism: Abeeb Olufemi Salaam, The Psychological Make-up of

Mohammed Yusuf", e-ir.info.

[24] . Zenn, (4 November 2013) Nigerian al-Qaedaism; Abeeb Olufemi Salaam, The Psychological Make-up of

Mohammed Yusuf, e-ir.info.

[25] .Pham, J Peter, (20 April 2012), Boko Harams Evolving Threat, Africa Security Brief, p. 1

[26]. European Commissions Expert Group on Violent Radicalisation, "Radicalisation Processes Leading to Acts of

Terrorism, (15 May 2008) "A Concise Report submitted to the European Commission.

[27]. Insurgency in Nigeria: Islamism and Militancy in Northern Nigeria" (10 July 2012), (NIPSS), Kuru, Plateau

State.

[28]. International Crisis Group, (Mar 2,2005) Understanding Islamis, E.book, p.11.

[29] . «من هو أبو بکر محمد شیکاو زعیم " بوکو حرام"»، پایگاه فرانس ۲۴، تاریخ بارگزاری ۹ می۲۰۱۴م، تاریخ مشاهده ۱۸ دسامبر ۲۰۱۶ م.

[30]. المسلمانی، أحمد، «بوکوحلال»، پایگاه اطلاعاتى المصرى الیوم، تاریخ بارگزاری ۱۷ آگوست ۲۰۱۴م، تاریخ مشاهده ۲۱ سپتامبر ۲۰۱۶ م.

[31]. با تعریف روزی یک دلار در روز.

[32]. فخر اولی، کوروش، «رویکرد تندگرایانه بوکوحرام و پیامدهای آن»، پایگاه پژوهشی مؤسسه آینده پژوهی جهان اسلام، تاریخ بارگزاری ۳۰ فروردین ۱۳۹۳ ش، تاریخ مشاهده ۱۶ آذر ۱۳۹۵ ش.

[33]. «جنبش‌های اسلامی‌فعال در قاره آفریقا، گفتگو با دکتر سید مهدی علیزاده موسوی ریاست پژوهشکده حج و زیارت»، پایگاه پژوهشی مؤسسه آینده پژوهی جهان اسلام، تاریخ بارگزاری ۱۶ فروردین ۱۳۹۳ ش، تاریخ مشاهده ۱۶ آذر ۱۳۹۵ ش.

[34]. همان.

[35]. همان.

[36]. فخر طاولی، کوروش، رویکرد تندگرایانه بوکوحرام و پیامدهای آن»، پایگاه پژوهشی مؤسسه آینده پژوهی جهان اسلام، تاریخ بارگزاری 30 فروردین ۱۳۹۳ ش، تاریخ مشاهده ۱۶ آذر ۱۳۹۵ ش.

[37]. همان.

[38]. Salaam, Abeeb Olufemi, (October 2012) Boko Haram Beyond Religious Fanaticism, Journal of Policing,

Intelligence and Counter Terrorism, Vol. 7, No. 2, pp. 147-62.

[39]. Ibid.

[40] .Nigeria Newsline, (7 October 2011) "Nigeria: Timeline of Boko Haram activity.

[41] . International Crisis Group, (Mar 2,2005) Understanding Islamis, E.book, p. 36.

[42]. در این باره ر.ک به: «بوکوحرام، عجیب ترین گروهک تروریستی دنیا»، پایگاه خبری باشگاه خبرنگاران جوان، تاریخ بارگزاری: ۱۹ اردیبهشت ۱۳۹۳ ش، تاریخ مشاهده: ۱۶ آذر ۱۳۹۵ ش.

[43]. Taiwo, Juliana, (31 July 2009), and Michael Olugbode, ‘Nigeria: Boko Haram Leader Killed, This Day.

[44] .Ibid.

[45]. Ibid.

[46]. Menner, Scott and Erin Miller, (November 2013) FTO Designation: Boko Haram and Ansaru, Background

Report, START.

[47]. همه چیز درباره "ابوبکر شیکاو" رهبر بوکوحرام»، پایگاه خبری تحلیلی شفقنا، تاریخ بارگزاری ۲۰ اردیبهشت ۱۳۹۳ ش، تاریخ مشاهده ۱۸ آذر ۱۳۹۵ ش.

[48]. خلیلی، حسین، «بوکوحرام، از منع آموزش تا عملیات انتحاری»، خبرگزاری جام جم، شماره خبر: ۱۵۴۳۵۵۷۹۵۱۵۹۷۸۳۵۴۶۸، تاریخ انتشار ۴ تیر ۱۳۹۳ ش، قابل مشاهده در پایگاه خبرگزاری جام جم، تاریخ مشاهده ۱۷ دی ۱۳۹۵ ش.

[49]. بوکوحرام، جهاد با طعم تجارت»، پایگاه خبری یورونیوز، تاریخ بارگزاری ۱۴ می‌۲۰۱۴م، تاریخ مشاهده ۷ سپتامبر ۲۰۱۶ م.

[50]. Institute for Economic and Peace. (2015) "Global-Terrorism-Index-2015.

[51]. «البرناوی.. "والی" البغدادی على غرب أفریقیا»، پایگاه خبرگزاری الجزیره نت، تاریخ مشاهده ۸ ژانویه ۲۰۱۷ م .

[52]. «صراع داخل بکو حرام: شیکاو یقول انه لایزال یتزعم التنظیم و لیس البرناوی» تاریخ بارگزاری 8 آگوست 2016م، تاریخ مشاهده 8 دسامبر 2016م.

[53]. «ابومصعب البرناوی ... قائد بوکو حرام الجدید و والی داعش بغرب افریقا، پایگاه بوابة االحرکات الاسلامیة، تاریخ نشر 24 آگوست 2016م، تاریخ مشاهده: 8 دسامبر 2016م.

[54]. یوسفی، زهرا، «گروه بوکوحرام چیست»، سایت خبرگزاری جمهور، 19 اردیبهشت 1393ش، تاریخ مشاهد 1 مهر 1395ش.

[55]. همان.

[56] . همان.